Sąsiedzi z mniejszości. Pokaz filmów z towarzyszącą mu dyskusją dotyczącą stereotypów, uprzedzeń, a także relacji z sąsiadami z mniejszości.
Przemyśl Lab
Krótkie filmy Przemyśl to (https://vimeo.com/207037171, hasło: polskalab_2) i Anonim (https://vimeo.com/207008747, hasło: polskalab_1) mówią o relacjach pomiędzy Polakami a mniejszością ukraińską. Zostały stworzone przez młodzież z Przemyśla – osoby z mniejszości ukraińskiej i Polaka – na podstawie ich doświadczeń i przemyśleń. Filmy skłaniają do rozmowy o stereotypach, uprzedzeniach i ich konsekwencjach dla społeczności. Pokaz filmu i dyskusję po nim można zorganizować zarówno w grupie młodzieży, jak i dorosłych, w tym seniorów. Warto tak poprowadzić rozmowę, żeby budziła empatię i bazowała na analizie doświadczeń i odczuć jej uczestników.
Działanie zostało zrealizowane przez: Jan Dąbkowski
SKŁADNIKI:
Czas: przygotowanie – 1 godz., realizacja – 1–1,5 godz.
Osoby: 1 animator (+ ew. gość), 30 uczestników (albo więcej)
Co będzie potrzebne: komputer, rzutnik, ekran, głośnik
Tagi: #dyskusja #młodzież #dorośli #seniorzy #prawa #równość #dyskusja #stereotypy #uprzedzenia #mniejszości
KROK PO KROKU:
Krok 1: Dyskusja-rozgrzewka przed filmami
Wyjaśnij, jaki jest temat filmowego spotkania. Wszyscy ludzie według prawa są równi, mają niezbywalną godność i powinni być z szacunkiem traktowani, pomimo wszelkich różnic poglądów, pomimo sporów i konfliktów, które są stałym elementem życia. Powiedz, jak ważna jest świadomość dotycząca stereotypów związanych z różnymi ludźmi i grupami, powstających na ich podstawie uprzedzeń i ich konsekwencjach dla całej społeczności. Zaznacz, że im więcej w społeczeństwie jest niechęci, nienawiści i przemocy, tym bardziej jest ono podzielone, bardziej skupia się na konflikcie niż na rozwoju. Robiąc wstęp, możesz oprzeć się na swoim doświadczeniu i przemyśleniach. Staraj się zachować bezstronność polityczną, by nie zrazić osób o innych poglądach.
Zapytaj osoby biorące udział w pokazie:
- jak czasem stereotypowo mówi się o ich społeczności (Polakach, katolikach, ludziach z danej miejscowości czy danego regionu, mówiących danym językiem/dialektem/gwarą itd.),
- z czego to wynika,
- co wtedy czują,
- jak starają się na to reagować, jakich argumentów używają,
- czy, gdy słyszą takie plotki, oczekują jakiejś reakcji od kogoś z zewnątrz, od kogo.
Zadaj każde pytanie kilku osobom, prosząc o wypowiedzi ludzi, którzy myślą nieco inaczej niż przedmówcy, żeby otrzymać możliwie szerokie spektrum odpowiedzi.
Krok 2: Pokaz filmów
Krok 3: Dyskusja po filmach
Zapytaj, czy osoby biorące udział w pokazie też czasem mają obawy i refleksje jak osoby występujące w filmie Anonim: dotyczące życia i otaczającego świata (śmierci, zagrożenia terroryzmem, samotności, wojny i chęci pogodzenia walczących ze sobą na świecie ludzi). Są do nich podobni w tych kwestiach?
Zapytaj, czy ktoś wie, co to znaczy mieć „czarne podniebienie”. W razie niejasności wyjaśnij, że gdzieniegdzie to określenie przypisuje się jako wadę osobom pochodzącym z innych miejsc, „innym”, „obcym”. Czasem łączy się tę cechę ze złym, złośliwym, napastliwym czy niebezpiecznym zachowaniem. Niekiedy też porównuje się takich ludzi do psów o ciemnym podniebieniu albo taką cechę psów do „narodowości” czy „etniczności”.
Zapytaj, czy ktoś zna inne stereotypizujące określenia. W razie braku pomysłów możesz przywołać czasowniki „ocyganić” (w znaczeniu „oszukać”) i „żydzić” (w znaczeniu „skąpić”).Takie słowa, podobnie jak obecność konkretnych grup w charakterze negatywnych bohaterów w bajkach, legendach czy opowieściach, mogą prowadzić do tworzenia uprzedzeń.
Zapytaj też, czy obecnym na sali osobom zdarzyło się być zaatakowanymi na ulicy z powodu języka, którym mówiły, lub z powodu pochodzenia. Czy słyszały, że powinny wracać do siebie? Co wtedy czuły albo co by czuły, gdyby je to spotkało? Co czują bohaterowie filmu w takich sytuacjach, gdy żyją od urodzenia w Polsce i są obywatelami polskimi (choć oczywiście zarazem mają pochodzenie ukraińskie, są albo mogą się czuć Ukraińcami)? Zapytaj, czy osoby uczestniczące w spotkaniu były kiedyś świadkami takich sytuacji albo słyszały o podobnych przypadkach.
Odnosząc się do animacji o utracie góry-nieba, zapytaj, co czuje ktoś, kto traci dom, miejsce życia.
Dyskusja będzie ciekawa i głęboka, jeśli uruchomi zarówno empatyczne odpowiedzi bazujące na filmie i refleksjach oglądających osób, jak i przywoła ich własne i rodzinne historie.
Krok 4: Podsumowanie
W zależności od przebiegu dyskusji i świadomości osób uczestniczących powiedz o powstawaniu, przyczynach i skutkach stereotypów i uprzedzeń. Zobacz: Informacja 1.
W zależności od przebiegu dyskusji i świadomości osób uczestniczących powiedz więcej o mniejszościach narodowych i etnicznych w Polsce, sytuacji ukraińskiej mniejszości narodowej w Polsce i osobach migrujących z Ukrainy do Polski, skali mowy nienawiści wobec nich (zob. Informacja 2).
Zapytaj, jakie inne grupy mogą spotkać się ze stereotypami i uprzedzeniami wobec nich? W razie potrzeby możesz wymienić nierówne traktowanie ze względu na płeć, wiek, wyznanie lub bezwyznaniowość, sprawność, wygląd (w tym kolor skóry), poglądy, orientację psychoseksualną czy tożsamość płciową. Dowiedz się więcej o dyskryminacji wobec różnych grup (http://www.spoleczenstwoobywatelskie.gov.pl/dyskryminacja-i-mobbing).
Jak można osobiście przeciwdziałać takim zachowaniom i na nie reagować? (zob. Informacja 3)
WARIANTY:
WARIANT 1
Jeśli to możliwe, zaproś osobę z mniejszości ukraińskiej w Polsce lub z Ukrainy, mieszkającą w Polsce (najlepiej, żeby mówiła po polsku – wtedy rozmowa odbędzie się sprawniej). Może to być również osoba z innej mniejszości, reprezentowanej w danej społeczności i spotykającej się z nierównym traktowaniem, np. na ulicy, w szkole czy pracy. Historie z filmów mogą pomóc w rozpoczęciu rozmowy o „innych” (a także „swoich”) w waszej społeczności.
WARIANT 2 (można włączyć do scenariusza albo zostawić jako wersję dodatkową):
Pokaż 3-minutowy film Moja Ukrainka (https://vimeo.com/74673418) o opowieściach Polaków na forach internetowych o pomocach domowych z Ukrainy. Następnie zapytaj:
- czy ktoś z obecnych ma doświadczenie szukania pomocy domowej z Ukrainy i korzystania z jej pracy?
- na ile obraz pomocy domowych ukazany w filmie jest lub wydaje się zgodny z rzeczywistością?
- z czego mogą wynikać takie głosy osób korzystających z pomocy?
Warto podkreślić, że migracja ekonomiczna ze Wschodu (m.in. z Ukrainy, Białorusi) jest lustrzanym odbiciem migracji ekonomicznej Polaków na Zachód: do Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch itd. Tak jak Polacy i Polki w tych krajach, tak w Polsce m.in. Ukraińcy i Ukrainki kojarzą się z tanią siłą roboczą, zatrudnianą na czarno, wykonującą najprostsze i najmniej interesujące prace. Często są to prace poniżej wykształcenia i umiejętności, za pieniądze, które dla miejscowych rzadko są interesujące. Barierą w otrzymaniu lepszej pracy może być brak dobrej znajomości języka.
WARIANT 3
Dobrym pomysłem jest pokazanie filmu, przeczytanie fragmentu książki czy przywołanie materiału medialnego o osobach z Polski pracujących za granicą. Jak czują się traktowane i jak są określane przez osoby rdzennie tam mieszkające?
INFORMACJE:
INFORMACJA 1
Stereotypy i uprzedzenia
Stereotypy to uproszczenia i uogólnienia dotyczące zjawisk i ludzi, tworzone na podstawie przekazów kulturowych i własnych doświadczeń, często niesprawdzone, niepełne czy fałszywe. Gdy do stereotypów dołączają emocje i nastawienie, stają się one uprzedzeniami. Kształtują się w trakcie wychowania i edukacji, przez brak kontaktów albo mały kontakt z daną grupą czy presję otoczenia. Dodatkowo może je wzmacniać atmosfera społeczna, polityczna czy medialna, nasilająca antypatie, pogardę czy wrogość do poszczególnych osób lub całych grup.
Przeciwstawić się uprzedzeniom można w większości przypadków dzięki wiedzy opartej na faktach, poznaniu osób, których dotyczą przesądy, i umiejętnościom komunikacyjnym. Spory są potrzebne, ale powinny się odbywać z zachowaniem szacunku dla oponentów i ich wartości – to są wzory demokratyczne.
INFORMACJA 2
Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, migracja
Mniejszości narodowe są to społeczności, które mają swój kraj, ale mieszkają w Polsce od co najmniej stu lat. Są to mniejszości: białoruska, czeska, litewska, niemiecka, ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska. Mniejszości etniczne (niemające obecnie swoich krajów) to: karaimska, łemkowska, romska i tatarska. Osoby wchodzące w skład mniejszości narodowych i etnicznych stanowią kilka procent mieszkańców Polski. Osoby te objęte są specjalną ochroną przed dyskryminacją etniczną i rasową.
Ukraińska mniejszość narodowa
Szacuje się, że w Polsce żyje mniejszość ukraińska licząca ponad 48 tys. osób. Ocenia się, że te osoby zachowują odrębność kulturową, są odmiennego obrządku lub wyznania (głównie Kościoła Katolickiego Obrządku Bizantyjsko-Ukraińskiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) i porozumiewają się między sobą po ukraińsku, ale są dobrze zintegrowane z polskim społeczeństwem i bardziej utożsamiają się z Polską niż z Ukrainą.
Osoby migrujące z Ukrainy
Inną grupą pochodzącą z Ukrainy są osoby przyjeżdżające stamtąd do pracy i na studia. Ukraińcy i Ukrainki są największą grupą cudzoziemców pracujących w Polsce – szacunki mówią o kilkuset tysiącach do miliona osób. Około 45 tys. osób pracuje na stałe, inni sezonowo, często na czarno. 70 proc. osób pracuje fizycznie, zwykle na budowach, przy remontach, w rolnictwie i sadownictwie oraz przy sprzątaniu i opiece nad osobami starszymi (bardzo podobnie jak Polacy na Zachodzie). Choć prawie 50 proc. Ukraińców i Ukrainek pracujących w Polsce ma wyższe wykształcenie, tylko około 5 proc. jest zatrudnionych na stanowiskach eksperckich. Co trzecia osoba czuje, że wykonuje zadania poniżej swoich kwalifikacji. Osoby z Ukrainy mają opinię pracujących rzetelnie, choć zwykle muszą pracować powyżej wymiaru czasu pracy i zarabiają mniej niż Polacy na tych stanowiskach. Ponad 30 tys. osób z Ukrainy studiuje na polskich uczelniach, co stanowi ponad połowę zagranicznych studentów w Polsce. Wśród osób ubiegających się o polskie obywatelstwo największą grupę stanowią Ukraińcy.
Mowa nienawiści wobec Ukraińców
Według badań Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego z 2016 r. ponad 70 proc. Polaków w wieku 16–18 lat było świadkami internetowej mowy nienawiści wobec Ukraińców. Prawie 80 proc. takich wypowiedzi dotyczyło zaszłości historycznych (przypisywanych win wobec Polaków), ponad 12 proc. ich domniemanej skłonności do przestępczości.
Akcja „Wisła”
Warto wiedzieć, że mniejszość ukraińska ma historyczne doświadczenie przesiedlenia z 1947 r. w ramach akcji „Wisła”. Ponad 140 tys. Ukraińców, a także Łemków, Bojków, Dolinian i rodzin mieszanych, głównie z terenów Bieszczad i Beskidu Niskiego, zostało wypędzonych na Warmię i Mazury, Pomorze, ziemie lubuskie i Dolny Śląsk. Ludność ukraińska zmuszana była do opuszczania swoich domów w ciągu 2–3 godz. W efekcie akcji całkowicie przestało istnieć kilkadziesiąt miejscowości, zniszczono dziedzictwo kulturowe tych ludzi i regionów.
W 1990 r. Senat Rzeczpospolitej potępił tę czystkę etniczną jako sprzeczną z podstawowymi prawami człowieka.
W 1995 r. prokuratura RP stwierdziła popełnienie w czasie akcji „Wisła” zbrodni przeciwko ludzkości.
W 1997 r. prezydenci Aleksander Kwaśniewski i Leonid Kuczma napisali: „Uznajemy, że żaden cel nie może stanowić usprawiedliwienia dla zbrodni, przemocy i zastosowania odpowiedzialności zbiorowej”.
W 1998 r. prezydent Kwaśniewski powiedział: „Współczesne społeczeństwa nie mogą szukać w historii uzasadnienia dla nienawiści i odwetu, dla nowych porachunków. Powinny szukać w niej przestrogi i nauki na przyszłość. Tylko naród wolny, suwerenny, naród dojrzały może zmierzyć się ze swoją historią, widzieć ją bez uników i wątpliwych usprawiedliwień. Nienawiść to zły doradca”.
W 2007 r. prezydenci Lech Kaczyński i Wiktor Juszczenko napisali: „Chylimy głowy przed wszystkimi ofiarami. Potwierdzamy jednocześnie wolę kontynuacji procesu pojednania, odkrycia prawdy historycznej o minionych wydarzeniach i upamiętnienia ofiar bratobójczych konfliktów”.
Do dziś wielu polskich Ukraińców spotyka się z wrogością, poniżaniem i dyskryminacją. Są atakowani słownie, fizycznie, politycznie i medialnie – wysyła się ich do domu (choć ich domem jest Polska), atakuje ceremonie religijne (w kraju, gdzie religia i inne wyznanie chrześcijańskie zajmuje ważne miejsce), niszczy miejsca pamięci – co nie spotyka się z odpowiednią reakcją władz państwowych i kościelnych.
Informacje o różnych rodzajach migracji (i procesach im towarzyszących), statusie uchodźcy i innych formach ochrony międzynarodowej znajdziesz: http://uchodzcy.info/infos/pojecia-i-definicje/
INFORMACJA 3
Materiały przydatne do rozmowy o reagowaniu
Do rozmowy o potrzebie i sposobach reagowania na przemoc werbalną i fizyczną możecie przeanalizować następujące materiały:
- Nieobojętnik antyprzemocowy (http://solidarnizuchodzcami.pl/wp-content/uploads/2015/10/Nieobojetnik.pdf)
- Komiks 3Z – zobacz, zrozum, zareaguj (https://issuu.com/stow.nomada/docs/komiks_3z)